Jedna z bardziej oryginalnych polskich skał dekoracyjnych, o czerwonej barwie, niekiedy z brunatnym odcieniem. Są to piaskowce, czyli skały osadowe okruchowe składające się z ziaren o średnicach od 0,063 do 2,0 milimetra, pochodzących z niszczenia starszych skał.
Piaskowce te występują w okolicach Nowej Rudy koło Wałbrzycha. Geologicznie należą do formacji ze Słupca (formacja jest formalną jednostką podziału skał, grupującą skały o podobnym charakterze, występujące na ograniczonym obszarze). Tworzyły się w okresie permskim, około 280 milionów lat temu. Dokładniejsze określenie wieku tych skał nie jest możliwe ze względu na brak skamieniałości.
Piaskowce z Nowej Rudy. Wypolerowana powierzchnia widoczna na ścianie budynku przy ul. Kuźniczej 17 we Wrocławiu.
W okresie permskim teren dzisiejszego Dolnego Śląska zajmowały góry, które tworzyły się około 320 milionów lat temu, w karbonie, podczas wielkich kolizji kontynentalnych prowadzących do powstania superkontynentu Pangei. W trakcie tych wydarzeń do Europy przyłączony został Dolny Śląsk, Czechy, środkowe Niemcy, Francja i część Hiszpanii, które wcześniej były łańcuchami wysp armorykańskich, wędrującymi samotnie po Oceanie Rei.
280 milionów lat temu kontynent europejski znajdował się w niskich szerokościach geograficznych, w pobliżu zwrotnika Raka. To oznacza, że klimat był gorący i okresowo suchy. Góry wypiętrzone w okresie karbońskim ulegały niszczeniu, rozpadając się na miliony okruchów skalnych.
W permie obecny Dolny Śląsk znajdował się w pobliżu zwrotnika Raka.
Pokruszone fragmenty skał były transportowane wzdłuż dolin górskich na przedpole, w wodach rzek okresowych, a także w błotnych spływach. U wylotu dolin tworzyły stożki napływowe, po których spływały rzeki okresowe sortujące piasek składający się głównie z ziarenek kwarcu oraz drobnych kawałków skał takich jak lidyty (skała krzemionkowa), amfibolity, gnejsy, kwarcyty (skały przeobrażone), porfiry (skała magmowa wulkaniczna), a także z fragmentów innych piaskowców.
Wraz z upływem tysięcy lat piasek zlepiony został żelazistym spoiwem, charakterystycznym dla gorącego, okresowo suchego klimatu, stając się czerwonym piaskowcem. Takie właśnie skały są wykorzystywane już od średniowiecza jako surowiec budowlany i w celach dekoracyjnych.
Rzeki i stożki napływowe, którym zawdzięczamy powstanie piaskowców noworudzkich, uchodziły do rozległych, bezodpływowych zagłębień, wypełnionych wodami okresowych, szybko wysychających jezior. Takie wyschnięte dna jezior w klimacie gorącym i suchym są znane również dzisiaj ze strefy zwrotnikowej. Noszą one różne lokalne nazwy. Najbardziej znana to playa, stosowana w Meksyku. W Iranie zagłębienia z okresowymi jeziorzyskami znane są pod nazwą takyr, a w Afryce – shatt.
Playa w stanie Nowy Meksyk (USA). W podobnych warunkach tworzyły się piaskowce z Nowej Rudy. Fot. BAlvarius, Wikimedia Commons, licencja CC 3.0.
Piaskowce z Nowej Rudy znalazły zastosowanie w średniowieczu. Już wtedy stosowano je nie tylko na Dolnym Śląsku, ale wysyłano dalej, między innymi do Wielkopolski. Dzisiaj piaskowce noworudzkie najłatwiej spotkać w budynkach Wrocławia. We wschodniej Polsce częściej stosowane są czerwone piaskowce z okolic Gór Świętokrzyskich (między innymi odmiany Tumlin oraz Kopulak).
Źródło naukowe:
- Kurowski, L. (2004). Fluvial sedimentation of sandy deposits of the Słupiec Formation (Middle Rotliegendes) near Nowa Ruda (Intra-Sudetic Basin, SW Poland). Geologia Sudetica, 36(1-81).
Gruboziarniste piaskowce z Nowej Rudy. Wypolerowana powierzchnia widoczna na ścianie budynku przy ul. Kuźniczej 17 we Wrocławiu.
Miejscami skały formacji ze Słupca składają się z ziaren o średnicy większej niż piasek, powyżej 2 mm, w większości obtoczonych. Takie skały noszą nazwę zlepieńców.
