Skały te powstały w zbiornikach morskich znajdujących się na terenie dzisiejszych Beskidów, przede wszystkim w okresie kredowym oraz w paleogenie, czyli na przestrzeni ponad stu milionów lat, w czasach dinozaurów oraz po ich wyginięciu. Piaskowce zostały sfałdowane i wypiętrzone w początkach neogenu, a więc około 20 milionów lat temu.
W odróżnieniu od piaskowców kredy z Dolnego Śląska skały budujące Beskidy i Bieszczady najczęściej składają się z ziaren różnych minerałów i skał, nie tylko kwarcu. Dominują wśród nich:
- szarogłazy (czyli zawierające, oprócz ziaren kwarcu, także skalenie, miki, inne minerały oraz okruchy skał),
- arkozy (czyli zawierające duże ilości ziaren skaleni, powyżej kilkunastu procent),
- piaskowce oligomiktyczne (czyli zawierające okruchy jednego minerału lub skały; najczęściej spotykaną odmianą są piaskowce kwarcowe, zbudowane z ziaren minerału kwarcu).
Często występują one na przemian ze zlepieńcami (a więc skałami osadowymi okruchowymi o większych średnicach ziaren, powyżej 2 mm), mułowcami (skały zbudowane z drobniejszych ziaren niż piaskowce), a także wapieniami i marglami (skały osadowe chemiczne) oraz skałami krzemionkowymi.
Te charakterystyczne cechy piaskowców karpackich wynikają ze sposobu ich powstania. Osad je budujący był odkładany na dnie morza przez tak zwane prądy zawiesinowe, niosące w dół stoku kontynentalnego, na duże odległości, materiał znajdujący się w zawiesinie. Taka chmury osadu mogły się przemieszczać na odległość kilkuset kilometrów, z prędkością co najmniej dziesiątek kilometrów na godzinę, uwalniając po kolei ziarna o coraz drobniejszej średnicy. Kolejne generacje takich prądów odkładały zatem na dnie warstwy osadu o różnej średnicy ziaren, naprzemiennie zlepieńce, piaskowce oraz mułowce, tworząc tak zwany flisz, nazywany potocznie fliszem karpackim.
Mapa geologiczna Karpat: osady fliszowe Karpat zewnętrznych, eoceńskie i młodsze. Są to głównie opisywane tutaj piaskowce, a także zlepieńce i mułowce, a miejscami także wapienie oraz margle.
Kompleksy fliszowe mogą mieć grubość (czyli miąższość) setek, a nawet tysięcy metrów. Zazwyczaj są one monotonne, ale możliwe jest wydzielenie w ich obrębie zespołów warstw o podobnych cechach, które dają się prześledzić na dużej przestrzeni. Tak jest też w przypadku fliszu karpackiego. Najbardziej charakterystyczne jego odmiany są opisane poniżej.
Najważniejsze odmiany piaskowców karpackich
Piaskowce grodziskie. Powstały we wczesnej kredzie. Posiadają spoiwo wapniste i wapnisto-krzemionkowo-ilaste. Wśród nich liczne są wkładki łupków, co utrudnia eksploatację. Stosowano je do produkcji kruszywa drogowego. Występują między Bielsko-Białą na zachodzie a Leskiem na wschodzie.
Piaskowce lgockie. Powstały na przełomie wczesnej i późnej kredy. Drobno- i średnioziarniste, ciemne, rozpadające się na bryły, często przepojone krzemionką, z wkładkami łupków oraz rogowców. Spotykane od miejscowości Kozy na zachodzie po Sanok na wschodzie. Wykorzystywane do produkcji tłucznia drogowego oraz grysu. Ich ciemnozielonkawa odmiana była też sporadycznie stosowana w budownictwie.
Piaskowce godulskie. Powstały w początkach późnej kredy. Są średnio- i gruboziarniste, ze spoiwem krzemionkowym, rzadziej węglanowym oraz ilastym, z wkładkami łupków. Częste są w nich okruchy różnych skał – są to więc przede wszystkim piaskowce szarogłazowe. Stosowane są jako materiał budowlany oraz drogowy. Najbardziej znana odmiana występuje w okolicach Brennej. Zielonkawe zabarwienie zawdzięcza ona obecności minerału glaukonitu. Była ona często stosowana w budownictwie jako płyty okładzinowe. Piaskowce godulskie eksploatowano również w okolicach Wisły, Ustronia, Międzybrodzia Bialskiego, Barwałdu koło Kalwarii, a także Porąbki i Górek Wielkich koło Skoczowa. Występują więc one w Beskidzie Śląskim i Małym; dalej ku wschodowi skały tego wieku to przede wszystkim łupki.
Piaskowce istebniańskie. Powstały na przełomie kredy i paleogenu, a więc w czasach, w których wyginęły dinozaury. Są średnio- i gruboziarniste, czasami zlepieńcowate, najczęściej ze spoiwem ilastym. Tworzą ławice o dużej miąższości (grubości), nawet kilku metrów. To ułatwia ich eksploatację. Występują od Cieszyna na zachodzie po Dobczyce na wschodzie, a także w Bieszczadach (tam w postaci odmiany zsylifikowanej, czyli przesyconej dwutlenkiem krzemu). Ze względu na obecność ilastego spoiwa łatwo rozpadają się, jednak odmiany bardziej zwięzłe mogą być stosowane jako kamień budowlany (płyty okładzinowe, cokoły, stopnie). Skrzemionkowane odmiany stosowano jako tłuczeń drogowy.
Piaskowce inoceramowe. Powstawały przez miliony lat, od początków późnej kredy aż po początki paleogenu. Są drobnoziarniste, tworzą stosunkowo cienkie ławice (warstwy). Mają barwę szarozieloną, częste są w nich żyłki minerału kalcytu. Wykorzystywano je do produkcji tłucznia drogowego.
Piaskowce ciężkowickie. Powstały we wczesnym eocenie. Średnica budujących je ziarenek minerałów (wśród których występuje sporo skaleni) oraz skał jest bardzo zmienna. Spoiwo najczęściej jest ilaste, węglanowe lub ilasto-węglanowe, w wyniku czego skały te często bywają rozsypliwe. Piaskowce te tworzą charakterystyczne formy skalne: Skamieniałe Miasto koło Ciężkowic oraz Prządki koło Krosna. Bardzo rozsypliwe odmiany tych piaskowców można wykorzystać jako źródło piasku.
Piaskowce krośnieńskie. Tworzyły się w eocenie oraz oligocenie. Występują na rozległych obszarach Beskidów, między innymi w okolicach Brzozowa, Jasła, Krosna, Leska, Sanoka oraz Wadowic. Ich starsze, dolne kompleksy zawierają stosunkowo niewiele wkładek łupkowych, a piaskowce tworzą w nich grube ławice. Ku górze łupki stają się coraz powszechniejsze. Dolne piaskowce krośnieńskie wykorzystywano jako materiał budowlany oraz dla celów drogowych. Są ona piaskowcami kwarcowymi z domieszką muskowitu oraz spoiwem węglanowym lub ilasto-węglanowym i barwie jasnopopielatej do beżowej.
Piaskowce magurskie. Powstawały w eocenie i oligocenie. Tworzą bardzo miąższe ławice (czyli grube warstwy; nawet do kilkunastu metrów grubości!) i budują najwyższe wzniesienia środkowych Beskidów, w tym Babią Górę, Pilsko oraz Turbacz. Są szare, mają spoiwo ilasto-krzemionkowe oraz ilasto-wapienne. Często można w nich zaobserwować dość duże, obtoczone ziarna kwarcu, a także kawałki łupków ilastych oraz blaszki miki i ziarna minerału glaukonitu. Niewiele jest w nich przeławiceń łupków. Piaskowce magurskie wydobywane były w wielu kamieniołomach, od Korbielowa na zachodzie po Muszynę na wschodzie. Wykorzystywano je jako materiał budowlany (mosty, krawężniki), kamień dekoracyjny, do wyrobu kostek brukowych oraz tłucznia.
Piaskowce fliszu podhalańskiego. Tworzyły się w eocenie i oligocenie. Tworzą niezbyt grube warstwy, dodatkowo występujące naprzemiennie z łupkami. Znane są z Podhala (okolic Chochołowa, Czarnego Dunajca i Witowa). Mają dekoracyjny wygląd, dzięki czemu eksploatowano je dla celów budowlanych.
Skamieniałość małża z grupy inoceramów w piaskowcu fliszowym Karpat zewnętrznych (tak zwane warstwy inoceramowe).
Odlewy jamek wirowych w piaskowcu magurskim (Szczawnica).
Flisz karpacki, czyli naprzemianległe warstwy piaskowców (jasne, grube warstwy skał) oraz łupków mułowcowych (ciemne, cienkie, warstewki, rozpadające się na płytki). W spągu (czyli na dolnej granicy) warstwy piaskowca znajdującej się po prawej stronie widoczne struktury sedymentacyjne (pogrązy).
Flisz karpacki, który buduje Beskidy oraz Bieszczady. Skały te powstawały w zbiorniku morskim (oceanie Tetyda) od mezozoiku aż po późny oligocen, między innymi w paleocenie. Fot. Tomasz Kuran.
