Powstanie łańcuchów górskich środkowej i południowej Europy (w tym Alp oraz Karpat) powszechnie wiązane jest z wydarzeniami orogenezy alpejskiej. Warto bliżej zainteresować się przyczynami oraz przebiegiem tej orogenezy. Podczas niej miało miejsce bardzo wiele pozornie niezwiązanych ze sobą wydarzeń, które na przestrzeni milionów lat (od triasu do neogenu) ukształtowały dzisiejsze oblicze Europy.
Poniżej znajduje się szereg rekonstrukcji paleogeograficznych pokazujących w uproszczeniu, jak wyglądał w mezozoiku i paleogenie układ kontynentów i mikrokontynentów w rejonie alpejskim. Obszary kontynentalne budujące dzisiaj góry systemu alpejskiego oznaczone są szarym odcieniem. Rekonstrukcje nie pokazują ukształtowania terenu, zasięgu zbiorników wodnych oraz rodzaju skał (facji) deponowanych w danym momencie, ale jedynie orientacyjny układ kier litosfery w rejonie dzisiejszej południowej Europy.
Perm
- w obrębie superkontynentu Pangea dochodziło prawdopodobnie do ruchów przesuwczych na dużą skalę (Gondwany względem Laurazji)
- likwidowany był ocean Paleotetyda, który oddzielał Gondwanę od dawnej Laurusji (połączonej Ameryki Północnej i Europy), subdukując ku północy, w kierunku zespołu mikrokontynentów budujących dziś strefę alpejską
- od strony Paleo- i Neoetydy (kierunek SE) otwierały się ryfty; później były one porzucone (tak jak ryft w strefie T-T) lub utworzyły zbiorniki morskie, w których powstały sukcesje osadowe strefy alpejskiej (między innymi baseny Pindos i Vardar)
Trias
- ocean Paleotetyda, oddzielający Gondwanę od Laurazji, uległ niemal całkowitej likwidacji (niewielki fragment tego basenu jest widoczny na rekonstrukcji w postaci strefy subdukcji daleko na wschodzie); proces subdukcji Paleotetydy spowodował otwarcie zbiorników morskich Pindos i Vardar, które w przyszłości utworzą szerokie baseny oceaniczne – powstaną w nich sukcesje osadowe strefy alpejskiej
- oprócz zbiorników Pindos i Vardar utworzył się także trzeci ryft, oddzielający platformę wschodnioeuropejską od dzisiejszej Europy Zachodniej; przebiegał on przez teren współczesnej środkowej Polski; ryft ten został później porzucony, dzięki czemu Europa nie uległa rozerwaniu – jednak na południowy-wschód od Polski ryft musiał mieć duże rozmiary, powodując prawdopodobnie otwarcie szerokiego zbiornika morskiego
- niektóre z fragmentów kontynentalnych budujących dzisiaj południową Europę (fragmenty Włoch i Grecji) znajdowały się w triasie po stronie afrykańskiej; jednak według innych rekonstrukcji były one oddzielone od Afryki odnogą powstającego oceanu Neotetyda (jest ona widoczna na załączonej rekonstrukcji)
Jura
- Afryka przesuwała się w kierunku wschodnim, równoległe do południowej krawędzi dzisiejszej Europy; spowodowało to naprężenia, które doprowadziły do utworzenia kolejnych zbiorników morskich w strefie alpejskiej – powstał między innymi Ocean Penniński (we wczesnej jurze)
- na przedłużeniu Oceanu Pennińskiego leżał zbiornik tatrzański (powstały w nim sukcesje osadowe dzisiejszych Tatr); ku wschodowi ocean ten łączył się z basenem Meliata-Vardar, stanowiącym część oceanu Tetyda
- wraz z Oceanem Pennińskim powstał basen pieniński (późna część jury wczesnej), którego osady budują dzisiaj Pieniński Pas Skałkowy
- na przedłużeniu Oceanu Pennińskiego tworzył się zbiornik morski (tak zwany zbiornik magurski), w którym powstawały osady fliszowe budujące dzisiaj Karpaty Zewnętrzne (polskie Beskidy); zbiornik ten otworzył się w środkowej jurze
- Ocean Penniński otworzył się prawdopodobnie we wczesnej jurze i bardzo szybko osiągnął znaczną, choć bliżej nieokreśloną, szerokość
- fragmenty kontynentalne budujące dzisiaj Karpaty Wewnętrzne oraz Alpy Wschodnie oddalały się od Europy; tymczasem mikrokontynenty wchodzące dziś w skład południowej Europy (Adria-Apulia) poruszały się wraz z Afryką
- na przełomie jury i kredy zbiorniki alpejskie oraz Tetyda osiągnęły swoją maksymalną szerokość; od tej pory krawędź zbiorników dzisiejszych Karpat Wewnętrznych stała się strefą subdukcji
- zbiornik morski leżący na przedłużeniu ryftu rozcinającego wzdłuż strefy T-T dzisiejszą Polskę (basen Dobrudży) został niemal całkowicie zlikwidowany
- począwszy od środkowej jury ocean Meliata-Vardar ulegał subdukcji; ślady tego wydarzenia można dziś obserwować we wschodniej części Alp
- na przełomie jury i kredy zaczęła powstawać część Atlantyku oddzielająca Iberię (dzisiejsza Hiszpania) od wschodniej Kanady)
Kreda
- we wczesnej kredzie tworzył się zbiornik morski Valais, znajdujący się pomiędzy dzisiejszymi Hiszpanią i Francją; basen ten łączył się z Oceanem Pennińskim, a dalej przedłużał się na tereny dzisiejszej Polski (baseny tatrzańskie oraz zbiornik magurski w Karpatach Zachodnich Zewnętrznych)
- zbiornik Valais powstał w wyniku otwierania się Atlantyku, a także w efekcie rotacji i przesuwania się dzisiejszej Hiszpanii ku wschodowi
- powstanie zbiornika Valais spowodowało przypuszczalnie przesunięcie się grzbietu czorsztyńskiego (dzisiejsze Pieniny) dalej na wschód, do jego dzisiejszej pozycji w rejonie polskiego i słowackiego Podhala
- ciągłe przesuwanie się Afryki w kierunku wschodnim (względem Europy) powodowało zamykanie się otwartych wcześniej zbiorników morskich; nie istniał już niemal zupełnie ocean Maliata-Vardar
- we wczesnej kredzie na terenie dzisiejszych Alp Wschodnich tworzyły się płaszczowiny; był to efekt zamykania się zbiorników morskich
- na przełomie kredy wczesnej oraz późnej ruchy płaszczowinowe osiągnęły południowe kraniec dzisiejszej Polski; w turonie powstały płaszczowiny tatrzańskie (faza subhercyńska orogenezy alpejskiej); ruchy te były efektem rotacji Afryki względem Europy i związanego z tym przyłączania mikrokontynentów Adria-Apulia do Europy
- zamykanie zbiorników morskich oraz kolizje kontynentalne miały miejsce także na terenie dzisiejszych Karpat Wschodnich
- zamykanie się zbiorników, których osady budują dziś Karpaty Wewnętrzne, było związane z jednoczesnym poszerzaniu się mórz leżących dalej na północ; baseny Karpat fliszowych osiągnęły swoją maksymalną szerokość w schyłku wczesnej kredy
- niewielkie fragmenty kontynentalne oddzielone zbiornikami morskimi zostały połączone w efekcie kredowych zdarzeń kolizyjnych; powstały większe mikrokontynenty:
- Alcapa – dzisiejsze Alpy i Karpaty Zachodnie
- Dacja i Tisza – wschodnia i południowa część Karpat
- Adria – dzisiejsze Włochy, Morze Adriatyckie oraz Bałkany
- w paleogenie mikrokontynenty te zostały przyłączone do Europy, tworząc dzisiejsze Alpy i Karpaty
- w późnej kredzie Afryka zaczęła się przemieszczać w kierunku północno-wschodnim oraz obracać do jej dzisiejszej pozycji względem Europy; spowodowało to zamknięcie zbiornika morskiego Valais oraz basenu pienińskiego (dzisiejsze Pieniny), oddzielającego grzbiet czorsztyński od jednostek leżących dalej ku południowi – była to kolizja skośna grzbietu czorsztyńskiego z mikrokontynentem Alcapa; wydarzenie to miało miejsce w kampanie, w fazie wczesnolaramijskiej; spowodowało ono powstanie nasunięć dzisiejszego Pienińskiego Pasa Skałkowego
- likwidacji ulegał także leżący dalej na południe ocean Pindos; przestał on ostatecznie istnieć w oligocenie
- na zapleczu głównego frontu orogenicznego, na obszarach, gdzie doszło wcześniej do ruchów płaszczowinowych, powstawały niewielkie zbiorniki sedymentacyjne (między innymi w rejonie mikrokontynentu Tisza)
Paleogen
- po zamknięciu zbiornika pienińskiego rozpoczęła się likwidacja zbiorników Karpat fliszowych (magurskiego, śląskiego i innych)
- Adria oraz Alcapa przesuwały się ku Europie, ich kolizja z kontynentem europejskim zaczęła się około 50 mln lat temu
- w tym samym czasie doszło do ostatecznego uformowania mikrokontynentu Alcapa; dołączył do niego także fragment skorupy kontynentalnej Tisza-Dacja
- w oligocenie zaczęło się formowanie płaszczowin Karpat fliszowych; na północ od frontu orogenicznego tworzył się zbiornik morski Paratetyda, mający od wschodu połączenie z wodami likwidowanego oceanu Tetyda
- zbiornik morskie Valais został ostatecznie zlikwidowany
- na pograniczu paleogenu i neogenu ruch Korsyki i Sardynii w kierunku wschodnim powodował deformację łuku Alp i Karpat oraz jego „wypychanie” ku wschodowi
Neogen
- w miocenie (ok. 17 mln lat temu) zakończył się główny etap kolizji mikrokontynentów Alcapa i Adria z Europą; w tym samym czasie uformowały się płaszczowiny Karpat fliszowych
- na przedpolu pasa płaszczowin tworzyły się zapadliska przedgórskie (m. in. zapadlisko przedkarpackie)
- w miocenie trwały ruchy kolizyjne w południowej części alpidów: formowały się między innymi południowe Apeniny, a także Góry Betyckie
- w miocenie rozpoczęło się otwieranie Morza Tyrreńskiego, trwał też proces powstawania Niziny Panońskiej (Węgry)
Źródła rekonstrukcji
Rekonstrukcje zostały oparte na pracy Csontos i Voros, 2004. Zmieniono je korzystając z artykułów Stampfli i Kozur, 2006 oraz Golonka, 2007. W porównaniu z oryginalnymi rekonstrukcjami mapy załączone tutaj są znacznie uproszczone.
Cytowania:
Csontos, L., Voros, A., 2004. Mesozoic plate tectonic reconstruction of the Carpathian region. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 210, 1–56.
Golonka, J., Oszczypko, N., Ślączka, A., 2000. Late Carboniferous-Neogene geodynamic evolution and paleogeography of the circum-Carpathian region and adjacent areas. Annales Societatis Geologorum Poloniae 70, 107-136.
Golonka, J., 2007. Phanerozoic paleoenvironment and paleolithofacies maps. Mesozoic. Geologia 33, 2, 211-264.
Stampfli, G. M., Kozur, H. W., 2006. Europe from the Variscan to the Alpine cycles. W: Gee, D.G., Stephenson, R. A. (eds), 2006. European Lithosphere Dynamics, str. 57-82.