Krystaliczne złoto (fot. Rob Lavinsky – iRocks.com).
Cenny kruszec może być, tak jak niektóre kamienie szlachetne, wykorzystany przez geologów w nietypowy sposób. Na przykład do badania historii geologicznej dzisiejszych kontynentów.
Dobry przykład stanowią azjatyckie złoża złota. Powstały one w większości w późnym neoproterozoiku oraz w fanerozoiku (czyli od paleozoiku do dzisiaj), a zatem na przestrzeni ostatnich 750 mln lat.
Powstawanie tych złóż było silnie związane z tworzeniem się Azji w kształcie, który znamy dziś. Jest to stosunkowo młody – w geologicznej skali czasu – kontynent, choć wchodzące w jego skład tarcze kontynentalne (znajdujące się w rejonie Syberii, Chin, Indii) należą do najstarszych na Ziemi.
Wszystkie te fragmenty skorupy kontynentalnej połączyły się w jedną całość w ciągu minionych 750 mln lat. Jednym z ostatnich epizodów było przyłączenie Indii, z którym związane jest wypiętrzanie Himalajów (orogeneza himalajska w kenozoiku).
I właśnie podczas tworzenia się kontynentu azjatyckiego oraz przyłączania do niego nowych fragmentów tworzyły się złoża złota (Goldfarb et al., 2013). Większość z nich powstała w trakcie paleozoiku i wczesnego mezozoiku, kiedy tempo rozbudowywania skorupy kontynentalnej tworzącej dzisiaj podłoże Azji było najszybsze. Późniejsze etapy metalogenezy związane były z tektoniką obrzeżenia Pacyfiku i z zachodzącymi tam procesami geologicznymi.
Można wydzielić kilka istotnych etapów powstawania azjatyckich złóż złota. Oto najważniejsze z nich (Goldfarb et al., 2013):
- złoża w rejonie Syberii powstawały w trzech impulsach: około 750, 500 oraz 450-350 mln lat temu,
- na terenie dzisiejszego Kazachstanu złoto pojawiło się 450 mln lat temu, a później 310-280 mln lat temu; drugi z wymienionych epizodów był powiązany z połączeniem się kontynentów Syberii i Kazachstanii,
- w środkowej Azji złoża złota powstawały około 300-280 mln lat temu, gdy zamknął się zbiornik morski oddzielający Kazachstan od innego bloku kontynentalnego – Tarimu,
- złoża w rejonie Bajkału powstały około 190-125 mln lat; ich geneza związana jest z zamykaniem się oceanu oddzielającego niegdyś Syberię od Mongolii oraz Chin,
- datowane na sylur, dewon oraz trias złoża złota z rejonu Chin tworzyły się, gdy dochodziło do kolizji małych fragmentów skorupy kontynentalnej stanowiących dzisiaj podłoże wschodniej Azji.
Złoża złota niemal bez wyjątku odzwierciedlają epizody przyłączania (akrecji) nowych fragmentów kontynentalnych. Są one zlokalizowane w rejonie wielkich systemów uskokowych oddzielających niezależne wcześniej kontynenty, dzisiaj stanowiące część Azji. Złoża tworzyły się po przyłączeniu lub kolizji fragmentów skorupy kontynentalnej – niekiedy niemal natychmiast, ale czasami w długich odstępach czasu, sięgających nawet stu milionów lat.
Kopalnia złota na Kołymie, eksploatowana przez więźniów Gułagu. Kadr z filmu z 1934 r.
Najstarsze złoża złota powstawały – co nie jest niespodzianką – w rejonie najstarszych tarcz kontynentalnych Azji, a ściślej – na ich peryferiach. Stąd też pierwsze obszary złotonośne powstały na terenie Syberii, Kazachstanu, a także Chin.
Nieco inną genezę mają najmłodsze azjatyckie złoża. Liczą one nieco ponad sto milionów lat i są związane z tektoniką obrzeżenia Pacyfiku: przyłączaniem mikrokontynentów, wynoszeniem starych, powstałych w schyłku archaiku tarcz stanowiących podłoże Chin, a także epizodami rozciągania skorupy kontynentalnej, głównie w rejonie wschodniej Rosji. Złoża te powiązane są często ze strefami wulkanicznymi na obrzeżu Oceanu Spokojnego.
Niezależnie od przyczyn azjatyckie złoto nie tworzyło się bez powodu, a lokalizacja złóż tego cennego metalu stanowi dzisiaj dla geologów ważną wskazówkę dotyczącą historii największego współczesnego kontynentu. Z kolei poznanie zasad rządzących powstawaniem złóż może mieć znaczenie dla poszukiwania kolejnych złotonośnych miejsc.
Cytowany artykuł:
R. J. Goldfarb et al., 2013. Phanerozoic continental growth and gold metallogeny of Asia. Gondwana Research. DOI: 10.1016/j.gr.2013.03.002
