Zaznacz stronę

Dinozaury (i ptaki)

Co to jest dinozaur?

Wbrew pozorom pytanie to nie jest proste. Gdy zafascynowany dinozaurami przedszkolak zaczyna wymieniać rodzaje, które zna, to bardzo często wiele z nich nie należy w rzeczywistości do dinozaurów! To efekt dużego zróżnicowania gadów. Dinozaury zaliczane są do grupy gadów naczelnych, czyli archozaurów. Inne żyjące współcześnie zwierzęta zaliczane do archozaurów to krokodyle. Są one najbliższymi krewniakami dinozaurów, stanowiąc grupę siostrzaną. Jeszcze bliższe wymarłym dinozaurom są ptaki, które od nich pochodzą.

Dinozaury żyły w erze mezozoicznej. Pojawiły się w okresie triasowym, około 240 milionów lat temu. Tak zwane “nieptasie dinozaury” (czyli wszystkie dinozaury nie licząc ptaków) wyginęły z końcem ery mezozoicznej i okresu kredowego, a więc około 65 milionów lat temu.

Przedstawione niżej uproszczone drzewo genealogiczne pozwala na dostrzeżenie relacji dinozaurów do innych grup zwierząt kręgowych oraz gadów. Jest ono mocno zredukowane – nie przedstawia wszystkich grup i poziomów systematycznych!

Dinozaury: drzewo rodowe - od czworonogów i owodniowców po płazy, jaszczurki, krokodyle, ptaki i ssaki.

Uproszczone drzewo rodowe dinozaurów, wykreślone na podstawie pracy Brusatte et al. (2010). Niektóre z poziomów systematycznych zostały ominięte lub niepodpisane (dla poprawienia czytelności). Zauważ, że wiele wymarłych gadów nazywanych potocznie dinozaurami (na przykład pterozaury) znajdują się na innej gałęzi drzewa, a więc nie są dinozaurami!

Obrazki wykorzystane na załączonym drzewie pochodzą ze stron projektu PhyloPic. Ich autorzy to: Steven Traver (ssak), Oliver Griffith (jaszczurka), B. Kimmel (krokodyl), George Edward Lodge (ptak), Scott Hartman – na licencji CC Attribution 3.0 Unported (dinozaur i dinozauromorf); Dmitry Bogdanov – na licencji CC Attribution 3.0 Unported (rauizuchid oraz płaz).

Pobierz powyższy rysunek w formacie PDF.

Jak rozpoznać dinozaura?

Dinozaury należą do gadów, ale nie ma niestety prostej zasady pozwalającej na odróżnienie dinozaura od innych gadów. Paleontolodzy podkreślają niekiedy, że badaczowi dinozaurów dalej jest do biologa (który szuka cech diagnostycznych i na tej podstawie oznacza rodzaj i gatunek organizmu) niż do lekarza, który na podstawie objawów zewnętrznych – zróżnicowanych i zależnych od wielu czynników – próbuje ustalić chorobę gnębiącą pacjenta (Brusatte et al., 2010).

Podział dinozaurów

Uproszczony i uznawany od końca XIX wieku podział dinozaurów zakłada wyróżnienie dwóch grup.

  1. Dinozaury gadziomiednicze. Budowa ich miednicy jest podobna do budowy miednicy dzisiejszych gadów. Zaliczane są do nich:
    • Teropody. Dwunożne, często mięsożerne gady. Do tej grupy należą tyranozaury, spinozaury, deinonychy, celofyzy oraz… współczesne ptaki. Jest to zatem jedyna grupa dinozaurów, która nie wymarła całkowicie do końca okresu kredowego.
    • Zauropodomorfy. Wymarłe dinozaury, w większości roślinożerne, często z długimi szyjami i ogonami, a także stosunkowo niewielkimi głowami. Do tej grupy należą wielkie zauropody – największe zwierzęta w historii. Do zauropodów należał między innymi diplodok, a także brachiozaur.
  2. Dinozaury ptasiomiednicze. Budowa ich miednicy jest zbliżona do budowy miednicy ptaków. Ale uwaga! Ptaki nie należą do grupy dinozaurów ptasiomiedniczych, lecz gadziomiedniczych. To pokazuje, jak skomplikowana jest systematyka dinozaurów, i że badanie jej wymaga świetnej znajomości układu kostnego wymarłych oraz współczesnych gadów i ptaków. Ta grupa dinozaurów jest całkowicie wymarła. Obejmuje ona wyłącznie zwierzęta roślinożerne, dwu- i czworonożne.

Przez długi czas, niemal do końca XX wieku uważano dinozaury gadzio- i ptasiomiednicze za dwie oddzielne grupy, słabo ze sobą spokrewnione. Paleontolodzy uznają takie grupy za sztuczne i określają je mianem polifiletycznych. Kolejne badania wykazały jednak, że dinozaury stanowią zwartą grupę systematyczną &ndash, i że należą do nich również ptaki.

Uproszczona systematyka dinozaurów z uwzględnieniem pozycji ptaków.

Uproszczony podział (systematyka) dinozaurów. Dla zwiększenia czytelności pominięto mniej znane grupy dinozaurów i niektóre poziomy taksonomiczne. Rozmiary rysunków przykładowych dinozaurów należących do poszczególnych grup nie są wrysowane z zachowaniem skali i nie odzwierciedlają rzeczywistych różnic wielkości zwierząt.

Obrazki wykorzystane na załączonym drzewie pochodzą ze stron projektu PhyloPic. Ich autorzy to: Scott Hartman (diplodok, celofyz, melanorozaur), Andrew A. Farke (Euoplocephalus – ankylozaur, stegozaur), Emily Willoughby (deinonych, zauropelta), Michael P. Taylor (brachiozaur), Jaime Headden (iguanodon), FunkMonk (celur – jeden z tetanurów), Raven Amos (triceratops), Iain Reid (Eoabelisaurus – ceratozaury). Wszystkie obrazy na licencji CC. Rysunek ptaka (sroki): T. Michael Keesey (na licencji public domain).

Pobierz powyższy schemat w formacie PDF.

Skąd wiemy tak wiele o dinozaurach, skoro ich szkielety są często niekompletne?

Częsty zarzut kierowany pod adresem paleontologów głosi, że ich odkrycia są niewiarygodne, bo rekonstrukcje zwierząt często są tworzone na podstawie niekompletnych szkieletów. Rzeczywiście, niektóre z dinozaurów znane są z fragmentarycznych znalezisk. Dobry przykład stanowi olbrzymi amficelias, który mógł mieć ponad 50 metrów długości i ważył ponad 100 ton! Nie znamy jednak skamieniałości jego czaszki ani kończyn, a nowe badania wskazują, że rodzaj ten mógł raczej osiągać “tylko” 30 metrów długości. Nie zmienia to wiele w naszej wiedzy o dinozaurach, bo dobrze zbadane są inne gigantyczne rodzaje, takie jak Giraffatitan (zaliczany niekiedy do rodzaju Brachiosaurus, długość 20 m, waga 40 t). Znane nam okazy jednoznacznie udowadniają więc istnienie w dalekiej przeszłości olbrzymich gadów.

Dinozaury: interesujące fakty

  • Dinozaury żyją do dziś! W okresie jurajskim z dinozaurów wyodrębniły się ptaki, które przetrwały wielkie wymieranie sprzed 65 milionów lat, z przełomu kredy i paleogenu, i dzisiaj dominują w powietrzu. Z ewolucyjnego punktu widzenia ptaki są zatem “ptasimi dinozaurami”. Choć trudno w to uwierzyć, to jednak wielkie dinozaury miały wiele wspólnego z dzisiejszymi władcami przestworzy: warto spojrzeć na ślady, które zostawiają ptaki, i porównać je na przykład z tropami tyranozaura.
  • Dlaczego zatem w wielu encyklopediach i książkach ptaki są wciąż opisywane jako osobna grupa, niezależna od dinozaurów? Z powodów praktycznych. Umieszczenie bardzo zróżnicowanych gatunkowo i bardzo licznych współcześnie ptaków jako małej podgrupy w obrębie wymarłych dinozaurów mezozoicznych utrudnia pracę biologom-systematykom. Pozycja systematyczna ptaków jako “ptasich dinozaurów” jest ponadto stosunkowo nowa, a poza tym została ona zaproponowana głównie na podstawie danych ewolucyjnych, w mniejszych stopniu związanych z biologią i budową tych zwierząt.
  • Wiele dinozaurów miało pióra. Dotyczy to także wielkich drapieżników z końca okresu kredowego, w tym tyranozaura. Pierwsze gatunki posiadające struktury przypominające pióra pojawiły się natomiast w środkowej części (epoce) okresu jurajskiego, a więc przed wyodrębnieniem się ptaków.
  • Tradycyjny pogląd głosi, że mezozoik był erą gadów (w tym dinozaurów), a w kenozoiku (czyli od 65 mln lat temu do dzisiaj) rządzą ssaki. Tak się jednak składa, że to ptaki – a więc dinozaury – są obecnie najliczniejszą grupą kręgowców. Znamy ponad 10 tysięcy gatunków żyjących współcześnie. Można więc powiedzieć, że także dzisiaj dinozaury są jedną z najważniejszych grup zwierząt kręgowych.
  • Nazwa dinozaury oznacza “straszne jaszczury”. Nie są one jednak spokrewnione z jaszczurkami, choć one również należą do gadów. Jak można zobaczyć na schemacie powyżej, najbliższymi krewniakami dinozaurów z mezozoiku są – oprócz pochodzących od nich ptaków – również krokodyle.
  • Popularny pogląd głosi, że w okresie jurajskim i kredowym dinozaury panowały na lądach, morzach i w powietrzu. To błąd! Wielkie gady, które pływały wtedy w toni morskiej, takie jak plezjozaury, mozazaury oraz ichtiozaury, nie były dinozaurami! Także pterozaury i należące do nich pterodaktyle to nie dinozaury. Dinozaury z triasu, jury i kredy to zwierzęta lądowe, pomijając oczywiście żyjące od końca jury ptaki, które są jedynymi dinozaurami latającymi.
  • Dinozaury żyły na wszystkich kontynentach. Era mezozoiczna była cieplejsza niż czasy nam współczesne, a na żadnym z biegunów nie tworzyły się utrzymujące się miliony lat pokrywy lodowe. Dzięki temu dinozaury mogły zamieszkiwać kontynenty położone we wszystkich szerokościach geograficznych, nawet poza kołem podbiegunowym!
  • Wiele dinozaurów osiągało niewielkie rozmiary. Era mezozoiczna była rzeczywiście “erą wielkich gadów”, gdyż żyły wtedy największe lądowe zwierzęta w historii. Jednak obok olbrzymich zauropodów licznie znajdowane są również skamieniałości niewielkich dinzoaurów, dużo mniejszych od człowieka.

Cytowana praca:

Brusatte, S.L., Nesbitt, S.J., Irmis, R.B., Butler, R.J., Benton, M.J., Norell, M.A., 2010. The origin and early radiation of dinozaurs. Earth-Science Reviews 101, 68-100.