Podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej wielkie lodowe czasze co najmniej kilkukrotnie wkroczyły na tereny dzisiejszej Polski. Za niemal każdym razem blokowały one odpływ wód roztopowych oraz rzecznych w kierunkach północnym oraz zachodnim. Tymczasem to właśnie te kierunki dominują w polskiej sieci rzecznej.
W efekcie gromadzące się przed czołem lądolodu wody tworzyły ogromne jeziora, nazywane zastoiskowymi, proglacjalnymi lub zaporowymi. Jednym z nich było warszawskie jezioro zaporowe, zlokalizowane w okolicach obecnej stolicy. To nie jedyny zbiornik wodny, który powstał się na terenach Polski w trakcie zlodowaceń. Tereny dawnych zastoisk rozsiane są na mapie całego kraju, co dobrze obrazuje załączona mapa.
Osady dawnych jezior zastoiskowych na terenie Polski. Warto pamiętać, że jeziora te miały o wiele większe zasięgi. Mapa przedstawia jedynie te miejsca, w których zachowały się osady zbiorników zastoiskowych, i osady te znajdują się na powierzchni.
Warszawskie jezioro zaporowe było jednak jednym z najważniejszych takich zastoisk. Zbierało ono wody spływające dolinami Wisły oraz Bugu, a dodatkowo także docierające z północy, od czoła lądolodu.
Jezioro to tworzyło się i zanikało kilkukrotnie. Istniało w trakcie co najmniej dwóch zlodowaceń – Odry (czyli około 150 tysięcy lat temu) oraz Wisły (około 20 tys. lat temu).
Na załączonej mapie widoczny jest hipotetyczny zasięg warszawskiego jeziora zaporowego w trakcie ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego, inaczej zlodowacenia Wisły). Wskazanie dokładnej linii brzegowej tego zbiornika sprawia jednak trudności. Nie jest bowiem łatwo odróżnić osady jeziorne z czasów zlodowaceń Odry oraz Wisły, a wysokości terenu, które mogą dopomóc w określeniu zasięgu jeziora, zmieniały się na przestrzeni tysięcy lat. Mapę należy więc traktować jedynie jako uproszczony schemat.
Mapa przypuszczalnego zasięgu warszawskiego jeziora zaporowego w trakcie ostatniego zlodowacenia. Wskazany przypuszczalny kierunek odpływu wód. Na północnym zachodzie widoczna czasza lądolodu skandynawskiego.
Intrygujący jest kierunek, w którym odprowadzane były wody z tego wielkiego jeziora. Na mapie wrysowano zasięg lądolodu Wisły (północnopolskiego) około 20 tysięcy lat temu. Lodowa czasza sięgała po Płock. Odpływ doliną Wisły był zatem niemożliwy. Wśród różnych koncepcji najbardziej prawdopodobna wydaje się ta, która zakłada odprowadzanie wód w kierunku Łowicza, a dalej na zachód przez okolice Łęczycy. Następnie wody płynęły szerokim dnem pradoliny warszawsko-berlińskiej aż na tereny obecnych Niemiec.
Taki kierunek odpływu wód nie zawsze był jednak możliwy. Pradolina warszawsko-berlińska była zablokowana podczas zlodowacenia Odry, a także momentami w trakcie ostatniego zlodowacenia. Wówczas jezioro powiększało się, zajmując niemal cały obszar dzisiejszej stolicy, a także rozległe tereny wokół niej.
Jezioro zaporowe przestało istnieć wraz z końcem zlodowaceń. Wody mogły już wówczas swobodnie spływać ku zachodowi, a później również w kierunku obecnego Bałtyku. Po wielkich zbiornikach zastoiskowych pozostały jedynie osady jeziorne pojawiające się w miejscach, w których znajdowało się niegdyś ich dno. Dziś możemy więc sobie tylko wyobrazić, jak wyglądał niegdyś krajobraz okolic Warszawy, co pokazują rekonstrukcje.
Jezioro proglacjalne (zaporowe). Odpływ wód z tego zbiornika jest zablokowany przez pokrywę lodową widoczną z lewej strony. Rys. Stability AI.
Jezioro zastoiskowe otoczone wzgórzami morenowymi powstałymi w trakcie wcześniejszych zlodowaceń, porośniętymi przez tundrę. Tak mogły wyglądać okolice Warszawy podczas ostatniego zlodowacenia.
Same osady dawnych zastoisk również mogą być intrygujące. Często składają się one z bardzo drobnych osadów, tworzących tak zwane iły oraz mułki (skały osadowe okruchowe). Niekiedy stanowią one przekładaniec warstewek na przemian jasnych oraz ciemnych, z których każda jest osadem odłożonym podczas jednego lata lub pojedynczej zimy. Zbiór wielu takich cienkich warstw (czyli lamin) określamy mianem iłów warwowych.
Osady (iły warwowe) jeziora zastoiskowego z czasów zlodowaceń plejstoceńskich. Rejon Sandend Bay w Szkocji. Fot. Anne Burgess, geograph.org.uk.
Źródła naukowe:
-
- Forysiak, J., Majecka, A., Marks, L., Bujak, Ł., & Twardy, J. (2024). The question of drainage of the Warsaw ice-dammed lake, Central Poland. Geographia Polonica, 97(3), 261-270.
- Nielepkowicz, K., Dobak, P., & Bąkowska, A. (2023). Evaluation of dynamic behavior of varved clays from the Warsaw ice-dammed lake, Poland. Open Geosciences, 15(1), 20220459.
