Gorączka złota w Australii (stan Queensland) ok. 1878 roku.
XIX-wieczna gorączka złota na antypodach zaczęła się w nietypowy sposób. W tle miała między innymi geologiczne osiągnięcia naszego rodaka, postać gubernatora brytyjskiej kolonii karnej oraz… zawód miłosny.
Złoto Australii
Australijskie złoża złota też są warte uwagi. Odkrywano je “na raty”, zaczynając od wschodniej części kontynentu (w 40-tych latach XIX wieku). Złoża Australii Zachodniej znaleziono prawie 50 lat później, w latach 1886-1893.
Był to efekt niesymetrycznej, słabo wówczas znanej budowy geologicznej kontynentu australijskiego. W największym uproszczeniu Australię można bowiem podzielić na dwie wielkie jednostki:
- prekambryjską część zachodnią. Budują ją skały archaiku i proterozoiku, na których w wielu miejscach nie ma żadnych innych osadów. Miejsca, gdzie na powierzchni odsłania się podłoże platformowe (czyli skały prekambryjskie) określane są mianem tarcz kontynentalnych.Najważniejsze tarcze australijskie to Yilgarn, Pilbara, Gawler oraz Kimberley. Pierwsza z nich znana jest z bogatych złóż wielu metali, w tym złota. Druga to z kolei miejsce, gdzie znaleziono najstarsze skamieniałości na świecie, wydatowane na około 3,5 mld lat.
Tarcze australijskie stanowiły niegdyś samodzielne kontynenty, które połączone zostały w trakcie kolejnych orogenez. Formowanie zachodniej Australii zakończyło się w późnym proterozoiku, kiedy to została ona włączona w skład kontynentu Gondwana, sąsiadując w nim z dzisiejszą Antarktydą, Afryką oraz Indiami. W mezozoiku otworzył się Ocean Indyjski, który rozdzielił Australię, Indie oraz Afrykę. Później, już w kenozoiku Australia oddzieliła się od Antarktydy.
- paleozoiczne pasma fałdowe. Ponieważ Australia Zachodnia stanowiła położone najdalej na wschód (według dzisiejszych kierunków świata) rubieże Gondwany, to na jej wschodnim krańcu, sąsiadującym z oceanem, zaczęły tworzyć się w paleozoiku pasma orogeniczne. Stanowią one dzisiaj wschodnią część Australii, której fragment został wypiętrzony i tworzy Wielkie Góry Wododziałowe.
Złoto znajduje się w obu tych jednostkach geologicznych. Początkowo odnaleziono je w paleozoicznej części Australii, ze względu na większą dostępność tego fragmentu kontynentu, a także na podobieństwo do złóż znanych w XIX wieku z innych rejonów świata.
Pierwsze odkrycia
Pierwsze znaleziska złota w Australii wiążą się z osobą naszego rodaka, Pawła Edmunda Strzeleckiego. Urodzony w Głuszynie (dzisiaj to dalekie przedmieścia Poznania), wyruszył w świat w latach 20-tych XIX wieku. Odwiedził między innymi Kanadę, Meksyk oraz kraje Ameryki Południowej, a także Polinezję. Po kolejnych latach poświęconych badaniom Australii i Nowej Zelandii powrócił do Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 30 lat później.
Paweł Edmund Strzelecki – odkrywca australijskiego złota.
Dlaczego Strzelecki wyjechał z kraju? Najczęściej wymienia się dwie możliwe przyczyny:
- fundusze otrzymane w spadku od księcia Franciszka Sapiehy; to one umożliwiły Strzeleckiemu dalekie wojaże,
- zawód miłosny; Strzelecki zadurzył się w Adynie (Aleksandrynie) Turno z podpoznańskiego Objezierza; mimo że dziewczyna odwzajemniła jego uczucie, to jednak młodzi nie otrzymali zgody na ślub.
Druga z przyczyn nie była na pewno jedyna, ale niewątpliwie stanowi najbardziej romantyczny wątek dziejów australijskiego złota. Strzelecki nie zapomniał o Adynie; ze swoich dalekich podróży przesyłał listy, w których zapewniał ją o swoich uczuciach. Nie osłabiły ich nawet perfekcyjne wdzięki polinezyjskich kobiet, jak napisał podróżnik w swojej korespondencji.
Sukcesy i zaszczyty, których Strzelecki dostąpił po powrocie do Europy, prawdopodobnie zmieniły go jednak. A może był to efekt podróżniczego trybu życia? W każdym razie Strzelecki nie ożenił się nigdy z Adyną Turno, choć mógł. Ostatni raz spotkali się w 1866 roku, na 7 lat przed śmiercią odkrywcy.
Adyna nigdy nie wyszła za mąż. Jej ojciec dokładał wszelkich starań, by znaleźć dla niej lepszą partię niż Strzelecki, którego określał mianem dandysa. Kto wie, może gdyby Adam Turno przypuszczał, że ten dandys zostanie w przyszłości sir Strzeleckim, kawalerem brytyjskiego Orderu Łaźni, przychylniej spojrzałby na matrymonialne plany jego córki… Tylko czy wtedy polski badacz odkryłby złoto Australii?
Strzelecki w Australii
W latach 1839-1843 odkrywca badał geologię Wschodniej Australii. Zdobył też najwyższy szczyt Wielkich Gór Wododziałowych, nadając mu nazwę Góry Kościuszki. W 1839 roku znalazł również niewielkie złoże złota w rejonie Bathurst w Górach Błękitnych.
O swoim odkryciu Strzelecki zawiadomił gubernatora stanu Nowa Południowa Walia, George’a Gippsa. Ten nakazał mu całkowite milczenie. Odkrywca dochował tajemnicy. Trzeba było ponownego odnalezienia złóż złota, by świat dowiedział się o australijskim eldorado.
Dyskrecja Strzeleckiego była całkowita. Doszło do tego, że po ponownym odnalezieniu złota odkrywca miał duże trudności z udowodnieniem swojego pierwszeństwa. Dopiero po kilkunastu latach, pomocy australijskich przyjaciół oraz publikacji książki Gold and Silver w Londynie świat zaakceptował Strzeleckiego jako badacza, który znalazł pierwsze australijskie złoże złota.
Złoto Australii. Samorodek pochodzi z okolic Ballarat, gdzie znajdowało się największe złoże złota odkryte podczas gorączki złota w 1851 roku. Zdjęcie: Rob Lavinsky, iRocks.com – CC-BY-SA-3.0.
Dziś to właśnie jemu przypisuje się pierwszeństwo, choć ślady cennego kruszcu znajdowano na kontynencie australijskim już wcześniej, począwszy od 1823 roku. Odkrycia te były jednak dziełem przypadku. Pierwsze badania geologiczne przeprowadził dopiero Strzelecki.
Dziwaczny rozkaz Gippsa był wbrew pozorom uzasadniony. W tym czasie Wielka Brytania wykorzystywała kontynent australijski jako kolonię karną. Przebywało tam około 40 tysięcy skazańców. Wielu z nich zostało tam przesiedlonych z angielskich więzień. Nic dziwnego, że gubernator obawiał się reakcji zesłańców, z których niektórzy byli pospolitymi przestępcami.
Nie tylko Strzelecki został zobowiązany do dyskrecji. Także kolejny odkrywca złota – William Branwhite Clarke – nie ujawnił swojego odkrycia. W 1844 roku Gipps nakazał mu milczenie, informując go dosadnie, że oboje nie mogą być pewni, czy zdołaliby przeżyć wybuch ewentualnej gorączki złota.
Groźba przekonała widocznie Clarke’a, gdyż do 1851 roku nie ujawnił swojego sekretu. Podobnie zachował się Strzelecki. Nie był on wprawdzie przekonany co do słuszności zakazu Gippsa, jednak zachował dyskrecję.
Lojalność Strzeleckiego nie została nagrodzona, gdyż w 1851 roku to nie on został uhonorowany jako pierwszy odkrywca australijskiego złota. Co więcej, poszukiwanie kolejnych złóż metali zlecono nie jemu, ale jego rywalowi, Williamowi B. Clarke. Ta przykrość bywa niekiedy uzasadniana trudnym charakterem naszego rodaka. Jednak to przecież on szybciej niż Clarke znalazł złoża złota.
Mimo wszystko Wielka Brytania potrafiła docenić pracę wykonaną przez Strzeleckiego. Po przyjeździe do Anglii został obsypany honorami. Wielka Brytania niechętnie pożegnała też prochy Strzeleckiego, które w 1997 roku wróciły do Poznania – tak przynajmniej można zinterpretować liczne perypetie, które towarzyszyły sprowadzeniu szczątków Polaka do jego ojczyzny.
Koniec tajemnicy
Dzięki lojalności Strzeleckiego oraz innych odkrywców istnienie złóż złota we wschodniej części Australii udało się zachować w sekrecie tylko kilkanaście lat. Kres tajemnicy położyła gorączka złota w dalekiej Kalifornii.
Jaki związek z Australią miały wydarzenia w Ameryce? Na wieść o odkryciu kruszcu w Kalifornii za ocean wybrały się tysiące mieszkańców antypodów. Większości z nich nie udało się wzbogacić. Zyskali jednak coś równie cennego: wiedzę geologiczną pozwalającą na odnalezienie złota w ich rodzinnym kraju.
Dokonał tego Edward Hargraves. Wrócił on do Australii na początku 1851 roku. I zwrócił uwagę na podobieństwo warunków geologicznych australijskiego stanu Nowa Południowa Walia do tego, co miał okazję obserwować w Kalifornii. Prowadziło to do wniosku, że złoża złota mogą się znajdować w obu tych miejscach.
Edward Hargraves na obrazie Thomasa Tyrwhitta Balcombe (z 1851 roku), krótko po odnalezieniu złóż złota. Obraz w kolekcji biblioteki stanu Nowa Południowa Walia.
Przeczucie nie omyliło Hargravesa, który już po miesiącu odkrył eldorado. Gorączka złota wybuchła natychmiast. W ciągu kilku miesięcy przeniosła się w rejon Melbourne, gdzie znaleziono dwa gigantyczne złoża – Ballarat i Bendigo. Te, a także inne złoża stanu Wiktoria, zasłynęły z olbrzymich samorodków, z których rekordowy ważył aż 96 kg!
Po kolejnych kilkunastu miesiącach, w 1852 roku, Australia stała się światowym liderem w produkcji złota. Z tego kontynentu pochodziła wówczas blisko połowa cennego kruszcu!
Trzeba oddać sprawiedliwość gubernatorowi Gippsowi: odkrycie złota rzeczywiście doprowadziło do wybuchu niepokojów. Rozruchy górników z roku 1854 nie były jednak tak tragiczne, jak można by się spodziewać.
Należy bowiem wziąć pod uwagę, jak gwałtowna i niespodziewana była australijska gorączka złota. Odkrycie najważniejszych złóż południowo-wschodniej części kontynentu zajęło mniej niż rok. Z pewnością był to efekt blokady informacyjnej, którą udało się utrzymać między innymi dzięki milczeniu Strzeleckiego. Australijscy poszukiwacze złota przez kilkanaście lat gromadzili doświadczenie na innych kontynentach. Gdy zaczęli działać w rodzimym gruncie wiedzieli już dobrze, czego szukają. Kolejne odkrycia (i kolejne wybuchy gorączki złota) następowały więc co kilka tygodni, grożąc destabilizacją sytuacji w kolonii karnej.
Wydobycie złota w Australii ok. roku 1869. Zdjęcie Ricarda Daintree z kolekcji biblioteki stanu Queensland.
Kolejne etapy eksploracji geologicznej Wschodniej Australii były już spokojniejsze. Badania całego paleozoicznego pasma fałdowego zajęły kolejnych 20 lat.
Odkrycie złota w zachodniej, skrajnie nieprzyjaznej części kontynentu, miało natomiast miejsce w schyłku XIX wieku. Poza trudnościami związanymi z pustynnym klimatem oraz olbrzymimi odległościami poszukiwania spowolniła także odmienna budowa geologiczna tego obszaru.
W stanie Wiktoria i Nowa Południowa Walia amatorzy złota znajdowali je w rozsypiskowych złożach powstałych wokół dolnopaleozoicznych skał osadowych, głównie piaskowców. Natomiast w prekambryjskiej części kontynentu złoto kryje się w kilka razy starszych pasmach zieleńcowych. Są to przypuszczalnie pozostałości po skorupie oceanicznej basenów powstałych około 3,5 mld lat temu pomiędzy łukami wysp oraz mikrokontynentami (zobacz: Jak powstały kontynenty?). Odmienna geneza złotonośnych skał oraz trudne warunki klimatyczne sprawiły spore problemy poszukiwaczom przyzwyczajonym do rozsypiskowych złoż Ballaratu.
Warto przeczytać:
Hubert Sylwestrzak, 1997. Złoto w przyrodzie i dziejach. Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa, 200 str.
Who is Adyna, czyli australijska Polonia o życiu Adyny Turno
Biografia Strzeleckiego (w języku angielskim, w Australian Dictionary of Bibliography)
Życiorys Pawła Edmunda Strzeleckiego
Australijska gorączka złota w datach (w języku angielskim)
