Zaznacz stronę

Dar Odry: jak rzeka ukształtowała oblicze Wrocławia?

Krajobraz miasta, oglądany przez nas na co dzień, zawdzięczamy głównie działaniu rzek

Obejrzyj interaktywną mapę Wrocławia, dzięki której dowiesz się, gdzie można znaleźć pamiątki pozostawione przez Odrę i jej dopływy, a także ślady innych historii sprzed tysięcy, a nawet milionów lat.

Krajobraz po lądolodzie

200 tysięcy lat temu lądolód ostatni raz opuścił okolice dzisiejszego Wrocławia, pozostawiając we władanie rzek ponury krajobraz zimnej pustyni.

Co zawdzięczamy Odrze?

Wielki ośrodek miejski rozwijający się na obu brzegach dużej rzeki jest rzadkością w tej części Europy. A gdyby nie Odra i jej dopływy, w miejscu Wrocławia prawdopodobnie nie powstałoby żadne znaczące miasto.

Wkracza człowiek

Na przestrzeni wieków człowiek niemal całkowicie przeobraził oblicze Odry, zmieniając jej przebieg i regulując koryta rzeki.

Znikające koryta rzek

Po wielu korytach Odry nie pozostał prawie żaden ślad – poza niewielkimi ciekami, łąkami, parkami…

Ulice w miejscu rzek

Po niektórych korytach Odry pozostały jedynie biegnące w ich miejscu ulice…

Pamiątki po milionach lat historii

Nie tylko Odra budzi podziw – także budynki miasta i konstrukcje inżynieryjne, w których wykorzystano skały pamiętające historie sprzed milionów lat!

Poznaj historię krajobrazu dzisiejszego Wrocławia

  • Około 200 tysięcy lat temu lądolód skandynawski po raz ostatni opuścił okolice Wrocławia. Pozostawił obszar dzisiejszego miasta we władanie rzek, z których najważniejsza – Odra – na trwale ukształtowała jego krajobraz.
  • To właśnie Odrze i jej dopływom Wrocław zawdzięcza nie tylko swoje oblicze, ale prawdopodobnie – również samo istnienie.
  • Zobacz jak Odra zdecydowała o o kształcie dzisiejszego miasta. Sprawdź jakie pamiątki po niej, po lądolodzie, a także po rzekach z jeszcze dalszej przeszłości znajdują się w dowolnym miejscu na terenie Wrocławia.

Interaktywna mapa Wrocławia

Zobacz też wersję na urządzenia mobilne

Kliknij mapę w dowolnym miejscu, by dowiedzieć się, jakie osady pozostawione przez rzeki lub lądolód skandynawski znajdują się pod Twoimi stopami. Kliknij na jednym z ponad setki markerów, by zobaczyć najciekawsze pamiątki po Odrze oraz po historiach geologicznych liczących miliony lat.

Jak powstała Odra – taka jaką znamy dzisiaj?

Morze mioceńskie w zapadlisku przedkarpackim. Rys. Edyta Felcyn.
Początki formowania się doliny Odry sięgają kilkunastu milionów lat wstecz. Ówczesne rzeki dzisiejszej Niziny Śląskiej płynęły wtedy na południowy wschód, ku znajdującemu się w okolicach Krakowa morzu Paratetydy.

Na rysunku rekonstrukcja Paratetydy. Do takiego morza kierowały się wody rzek dzisiejszej Niziny Śląskiej. Rys. Edyta Felcyn-Kowalska.

Kopalnia soli w Wieliczce.
W tamtym ciepłym morzu tworzyły się pokłady soli kamiennej znane z Wieliczki i Bochni.

Na zdjęciu: kopalnia soli w Wieliczce, kaplica św. Kingi. Złoża soli kamiennej w zapadlisku przedkarpackim (Wieliczka, Bochnia) powstały w morzu, do którego płynęły rzeki dzisiejszych okolic Wrocławia. Źródło: Wikimedia Commons.

Brama Morawska. Fot. Palickap, licencja CC, Wikimedia Commons.
Później, po ustąpieniu morza rzeki nie zmieniły swojego kierunku. Nadal kierowały się na południowy wschód. Przez powstałą wtedy Bramę Morawską (na zdjęciu; fot. Palickap, licencja CC, Wikimedia Commons). poprzedniczki Odry mogły płynąć dalej na południe, do Dunaju.
Bazalt z Lutyni koło Lądka-Zdroju - najmłodszy dolnośląski bazalt.
Około pięciu milionów lat temu, w początkach epoki pliocenu, teren obecnych Sudetów ulegał szybkiemu wypiętrzaniu. W efekcie na południe od Wrocławia powstał łańcuch górski istniejący do dzisiaj. Z kolei teren Niziny Śląskiej obniżał się w stosunku do otoczenia, tworząc tak zwany rów tektoniczny.

Na zdjęciu: wraz z obniżaniem się okolic dzisiejszego Wrocławia następowało szybkie wynoszenie pasm sudeckich, w tym Karkonoszy.

Rzeka Eridan w pliocenie.
Powstała wtedy rzeka płynąca na północ, z gór w kierunku wielkiej rzeki bałtyckiej, nazywanej Eridanem (Eridanosem), biegnącej w miejscu obecnego Bałtyku.

Na rysunku: środkowa Europa w epoce plioceńskiej, kilka milionów lat temu. W miejscu dzisiejszego Bałtyku płynęła wielka rzeka Eridan.

Rekonstrukcja na podstawie prac:

  • Cohen, K. M., Gibbard, P. L., & Weerts, H. J. T. (2014). North Sea palaeogeographical reconstructions for the last 1 Ma. Netherlands Journal of Geosciences, 93(1-2), 7-29.
  • Dearing Crampton-Flood, E., Noorbergen, L. J., Smits, D., Boschman, R. C., Donders, T. H., Munsterman, D. K., … & Sinninghe Damsté, J. S. (2020). A new age model for the Pliocene of the southern North Sea basin: a multi-proxy climate reconstruction. Climate of the Past, 16(2), 523-541.

Tatry.
Wypiętrzanie Sudetów i pogrążanie Niziny Śląskiej było jednym ze skutków kolizji Afryki z Europą, która doprowadziła również do powstania Alp oraz Karpat (na zdjęciu Tatry).
Rekonstrukcja rzek roztokowych płynących w pliocenie na przedpolu Sudetów, po mało urozmaiconym stepie.
Poprzedniczka Odry płynąca do Eridanu nie przypominała dzisiejszej rzeki. Przenosiła ona duże ilości żwiru pochodzącego z wypiętrzanych gór. Miała wiele koryt, których przebieg ulegał częstym zmianom. Na terenie Niziny Śląskiej panował okresowo suchy klimat, niemal cały obszar pokryty był stepem. Rzeki wypływające z gór tworzyły wachlarzowate stożki napływowe.

Na rysunku: Rekonstrukcja rzek roztokowych płynących kilka milionów lat temu na przedpolu Sudetów, po mało urozmaiconym stepie, niosących duże ilości żwiru i piasku pochodzącego z niszczonych, choć ciągle wypiętrzanych Sudetów. Rekonstrukcja wykonana z użyciem AI.

Lądolód na Antarktydzie.
Podczas zlodowaceń, około 800 tysięcy lat temu, lądolód po raz pierwszy pokrył teren obecnego Wrocławia grubą na setki metrów czaszą. W przerwach między kolejnymi zlodowaceniami wody rzek kierowały się na zachód, w kierunku Morza Północnego. W cieplejszych okresach nazywanych interglacjałami rozwijała się bujna szata roślinna. W trakcie ochłodzeń powstawała wieczna zmarzlina, a rzeki tworzyły układy warkoczowe (roztokowe). Ślady takich koryt można obserwować w południowo-wschodnich dzielnicach miasta.

Wielka czasza lądolodu skandynawskiego osiągała na terenie Polski co najmniej kilkaset metrów grubości i przypominała dzisiejsze lądolody Antarktydy i Grenlandii (fot. Stephen Hudson).

Rekonstrukcja Poznańskiego Przełomu Warty przed zmianami antropogenicznymi.
Niedługo po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, które sięgało już jedynie pod Leszno, około 10 tysięcy lat temu Odra stała się rzeką meandrującą, taką jaką znamy ją dzisiaj. Miejscami tworzyła wiele koryt, tak jak tak zwane rzeki anostomozujące (na zdjęciu, rys. AI). Z czasem, wraz z postępującym ociepleniem, roślinność trawiasta ustąpiła bujnym lasom. Odra płynęła wtedy w kierunku powstającego dopiero Bałtyku.
Wrocławskie wyspy: Tamka, Wyspa Daliowa, Piasek.
Człowiek zaczął wpływać na Odrę – początkowo pośrednio – już kilka tysięcy lat temu, wraz z rozwojem rolnictwa. Od X wieku zaczął aktywnie przekształcać sieć rzeczną, kopiąc kanały i tworząc wyspy. Gdyby nie rzeka, Wrocław prawdopodobnie by nie powstał. Ówczesne grody często zakładano bowiem w miejscu dogodnych przepraw przez wielkie rzeki.

Na zdjęciu: Wrocławskie wyspy: Tamka, Wyspa Daliowa, Piasek. Przynajmniej niektóre z nich powstały na skutek działalności człowieka.

Wrocław, Park Stanisława Tołpy.
Od końca XVIII wieku rzeka nie mogła już rządzić się swoimi prawami – ulegała szybkiemu przekształceniu na skutek regulacji. Kolejne prace prowadzono w XIX wieku i w początkach XX wieku. Choć dzisiaj Odra mało przypomina już naturalną, dawną rzekę, to jej ślady możemy napotkać w centrum Wrocławia w niemal każdym miejscu.

Na zdjęciu: strumienie i stawy znajdujące się na terenie Wrocławia są w wielu przypadkach pozostałością dawnych koryt Odry. Na zdjęciu jedno z nich: staw w parku Stanisława Tołpy.

Wykorzystane źródła informacji

  • Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50000, Państwowy Instytut Geologiczny,
  • historyczne mapy Wrocławia z XIX i XX wieku,
  • mapa geologiczna w skali 1:25000 z 1920 roku,
  • praca w terenie,
  • publikacje naukowe:
  1. Prell, M., Zagożdżon, K. D. (2011). Kamień naturalny w wybranych obiektach komercyjnych Wrocławia. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 133(40), 109-121.
  2. Zagożdżon, P. P., Śpiewak, A. (2011). Kamień w architekturze a geoturystyka miejska-przykłady z terenu Wrocławia. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały, 133(40), 123-143.
  3. Zagożdżon, P. P. (2012). Blizny wojny w kamieniu ryte-ślady działań wojennych w wybranych obiektach kamiennych na terenie Wrocławia. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały, 135(42), 147-162.
  4. Zagożdżon, P. P., Zagożdżon, K. D. (2015). Możliwości edukacji geologii na podstawie wrocławskiego kamienia architektonicznego. Przegląd Geologiczny, 63(5), 284-315.
  5. Zagożdżon, P. P., Zagożdżon, K. D. (2015). Kamienne elementy architektury miejskiej jako geologiczne zaplecze edukacyjne–przykłady wrocławskie. Przegląd Geologiczny, 63(3), 150-154.
  6. Badura, J., Burdukiewicz, J. M. (2016). Zdarzenia powodziowe i ich pochodne w dolinie Odry między Chałupkami a Wrocławiem w świetle danych archeologicznych i geologicznych. W: E. Kościk, B. Konopska (Eds.): Klęski żywiołowe w postaci zdarzeń powodziowych i ich pochodnych na Śląsku od XIV do XX wieku. Polskie Towarzystwo Historyczne, 63-112.