Wybrzeże Morza Tornquista w schyłku ediakaru. Morze to znajdowało się w miejscu dzisiejszej centralnej Polski, oddzielając północno-wschodnią Europę od obecnej Ameryki Południowej. Tak mogły wyglądać okolice Warszawy i Lublina około 550 milionów lat temu.
Ediakar to okres geologiczny w tabeli stratygraficznej – tabeli dziejów Ziemi. To ostatni okres ery neoproterozoicznej oraz eonu proterozoicznego. Rozpoczął się około 635 milionów lat temu, skończył nieco ponad 540 milionów lat temu.
Okres ediakarski został oficjalnie wprowadzony do tabeli stratygraficznej w 2004 roku. Był to pierwszy okres geologiczny dodany do tej tabeli po ponad stu latach przerwy.
Zlodowacenia
Ediakar rozpoczyna się po zakończeniu ostatniego zlodowacenia całej kuli ziemskiej w historii (zlodowacenie Marinoan). Był to jeden z epizodów określanych mianem Ziemi-śnieżki: zlodowaceń, które zajęły nie tylko strefy podbiegunowe (tak jak współcześnie), ale sięgnęły aż do równika i pokryły niemal całe oceany zwartą pokrywą lodową.
W trakcie ediakaru doszło do jeszcze jednego zlodowacenia obejmującego duże obszary kuli ziemskiej, nazywanego zlodowaceniem Gaskiers. Miało ono miejsce około 580 milionów lat temu i trwało kilkaset tysięcy lat. Zlodowacenie Gaskiers nie objęło prawdopodobnie całego globu, w odróżnieniu od wcześniejszych, ale jego osady znane są z miejsc, które w ediakarze znajdowały się niedaleko równika, co wskazuje na jego szeroki zasięg.
Organizmy żywe
Tuż po zakończeniu zlodowacenia Gaskiers w morzach pojawiły się organizmy zaliczane do tak zwanej fauny ediakarańskiej (lub fauny z Ediakara). Nieco ponad 575 milionów lat przeżyły one epizod szybkiej ewolucji nazywany eksplozją awalońską. W jej efekcie oceany zaludniły się wieloma wielokomórkowymi organizmami, głównie bezszkieletowymi. Były one bardzo zróżnicowane, stąd też określanie ich zbiorczą nazwą jednej fauny nie jest ścisłe. Skamieniałości ediakarskie mają kształt dysków, liści lub piór wyrastających z dna morskiego.
Przedstawiciele fauny z Ediakara byli początkowo uważani za przodków współczesnych bezkręgowców, między innymi parzydełkowców, pierścienic, stawonogów oraz szkarłupni. Obecnie jednak uważa się, że były to zupełnie inne organizmy, niespokrewnione z współczesnymi bezkręgowcami. Fauna ediakarska zniknęła z mórz przed końcem ediakaru, ewentualnie nieco później, w pierwszym okresie ery paleozoicznej, czyli w kambrze.
Rekonstrukcja fauny z okresu ediakarskiego – diorama z Field Museum w Chicago (USA). Fot. Fossiladder13, Wikimedia Commons, licencja CC 4.0.
Fauna z Ediakara, skamieniałość organizmu z rodzaju Dickinsonia. Fot.
James St. John, Flickr (licencja CC BY 2.0).
W odróżnieniu od późniejszych organizmów, znanych z kambru, fauna z Ediakara nie pozostawiła bogatego zespołu skamieniałości śladowych, czyli śladów działalności życiowej. W następnych okresach geologicznych mają one postać bioturbacji, czyli zaburzeń w strukturze osadu powstałych w wyniku jego drążenia lub przemieszczania podczas poszukiwania pożywienia lub przygotowywania jamek mieszkalnych. To również pokazuje, że strategie życiowe organizmów ediakaru były zupełnie inne niż zwierząt, które znamy od kambru, i których potomkowie przetrwali do dziś.
Mapa świata
W początkach ediakaru trwał rozpad wielkiego kontynentu skupiającego większość ziemskich lądów, nazywanego Rodinią. Powstał on około miliarda lat temu, a w jego skład wchodziła między innymi północno-wschodnia Europa (obszar odpowiadający w przybliżeniu dzisiejszej platformie wschodnioeuropejskiej, nazywany przez geologów Bałtyką). Wraz z początkiem ediakaru kontynent ten był już rozczłonkowany, jednak platforma wschodnioeuropejska wciąż połączona była z obecną Ameryką Południową (Amazonią) oraz Północną (Laurencją). W trakcie okresu ediakarskiego doszło do podzielenia tego lądu na trzy kontynenty. Pomiędzy Bałtyką i Laurencją powstał ocean Japetus, a między Bałtyką i Amazonią – Morze Tornquista. Wybrzeże morza ciągnęło się przez teren obecnej Polski, wzdłuż linii łączącej w przybliżeniu dzisiejszy Koszalin, Toruń i Lublin, nazywanej Strefą Teisseyre’a-Tornquista.
Mapa świata 650 milionów lat temu, czyli krótko przed końcem okresu kriogeńskiego i początkiem okresu ediakarskiego.
W początkach ediakaru teren obecnej północno-wschodniej Europy (czyli Bałtyki) znajdował się niedaleko południowego bieguna Ziemi. W trakcie tego okresu geologicznego przemieścił się on w umiarkowane szerokości geograficzne półkuli południowej.
Również w ediakarze tworzył się kontynent Gondwana, który w erze paleozoicznej będzie skupiał w sobie dzisiejszą Amerykę Południową, Afrykę, Indie, Australię oraz Antarktydę. W ediakarze na skraju Gondwany znajdowały się też duże fragmenty obecnej Europy, w tym południowa część Wielkiej Brytanii oraz Irlandii, Belgia, Holandia, Niemcy, Francja, Hiszpania, południowo-wschodnia Europa, a także Czechy wraz z Dolnym Śląskiem. Nie istniała Azja: części tego największego współcześnie kontynentu rozrzucone były w okolicach równika oraz na południowej półkuli. Na tej samej półkuli znajdowała się większość pozostałych kontynentów. Półkula północna była niemal pozbawiona lądów – takie położenie płyt kontynentalnych utrzyma się także w pierwszej połowie ery paleozoicznej.
Mapa świata 540 milionów lat temu, na granicy er neoproterozoicznej i paleozoicznej oraz okresów ediakarskiego i kambryjskiego.
Tereny dzisiejszej Polski
Obszar obecnej Polski był w ediakarze podzielony pomiędzy co najmniej dwa kontynenty – Bałtykę oraz tworzącą się dopiero Gondwanę. Postępujący rozpad kontynentu Rodinia powodował, że również w obrębie tych lądów, które ostatecznie pozostały jedną całością zaznaczały się strefy ryftowe – głębokie doliny, które mogą stać się nowymi oceanami. Przykład takiej współczesnej strefy stanowi Morze Czerwone. Podobna struktura istnieje też dzisiaj we wschodniej Afryce, w strefie wielkich jezior afrykańskich, i związana jest ona z postępującym rozpadem tego kontynentu. Właśnie taka dolina zaczęła się tworzyć w obrębie kontynentu Bałtyka. Zaczynała się ona w okolicach Lublina i podążała przez tereny Wołynia dalej na północny wschód, w kierunku Orszy (Białoruś). Ryft ten mógł doprowadzić do rozpadu kontynentu na dwie oddzielne części, i do dalszego rozczłonkowania terenu przyszłej Polski. Ostatecznie jednak procesy ryftowe uległy zahamowaniu z końcem ediakaru.
Ryft wołyński w okresie ediakarskim. Tak mogła wyglądać strefa rozłamowa dzieląca kontynent europejski wzdłuż dzisiejszej granicy Ukrainy i Białorusi, i dalej ku północnemu wschodowi, ku Rosji.
Pamiątką po rozdzieleniu się Europy i Ameryki Południowej podczas rozpadu Rodinii, a także po przerwanym formowaniu się kolejnego ryftu w okolicach Lublina są wielkie pokrywy law bazaltowych znajdujące się na Wołyniu. Bazaltowi towarzyszą tam inne skały magmowe wylewne, w tym andezyty, a także skały piroklastyczne. Cały ten kompleks wydatowany jest na czas pomiędzy 580 a 545 milionów lat temu – to wówczas musiał istnieć ryft wołyński.
W okresie międzywojennym zachodnia część wołyńskich pokryw bazaltowych znajdowała się w granicach Polski. Skały były wydobywane i wytwarzano z nich czarne kostki bazaltowe znajdujące się w zabytkowych, brukowanych nawierzchniach wielu miast Polski. Obecnie również wykorzystywany jest ten sam materiał, stąd też niektóre z kostek bazaltowych polskich ulic są jedną z niewielu pamiątek po okresie ediakarskim, jakie możemy oglądać na terenie naszego kraju.
Kamieniołom bazaltu na Wołyniu (Ukraina), w okolicach Kostopola. Fot. Ihor Zlobin, Wikimedia Commons, licencja CC 3.0.
