Barwa minerału którą dostrzegamy oglądając okaz bywa myląca. Zależy ona od wielu czynników, w tym obecności różnych związków chemicznych w sieci krystalicznej, domieszek, wrostków innych minerałów, efektów optycznych, a także reakcji zachodzących w wyniku oddziaływania powietrza. Ten sam minerał może wykazywać bardzo wiele barw. Świetny przykład stanowi kwarc, który w czystej postaci jest przezroczysty (to tak zwany kryształ górski), ale może też być:
- biały (kwarc mleczny),
- żółty (cytryn),
- różowy (kwarc różowy),
- lekko niebieski (np. w skałach magmowych północnej Polski),
- fioletowy (ametyst),
- szary lub brązowy (kwarc dymny),
- czarny (morion).
We wszystkich wypadkach jest to jednak ten sam minerał. Inny dobry przykład stanowi chalkopiryt. Niekiedy tworzy on tak zwany pawi kruszec, który imponuje intensywnością oraz zmiennością barw — od złotawej, poprzez niebieską i zielonkawą, aż po fiolet.
Tak wielka zmienność sprawia, że zewnętrzna barwa minerału nie przesądza o identyfikacji. O wiele większe znaczenie ma barwa sproszkowanego minerału, czyli rysa. Aby ją poznać musimy rozetrzeć minerał na proszek. Jak to zrobić?
Do uzyskania rysy najbardziej przydatna jest porcelanowa płytka. Takie płytki, z sześcioma lub dwunastoma zagłębieniami są standardowym sprzętem laboratoryjnym. Należy skorzystać z tej strony płytki, na której nie ma zagłębień, i która nie jest szkliwiona. W ostateczności można posłużyć się też spodem zwykłej porcelanowej filiżanki. Nieszkliwiona podstawka pozwoli na sproszkowanie minerału.
Badany minerał należy przesunąć po powierzchni płytki. Wcześniej powinniśmy jednak ustalić jego twardość. Jeśli wynosi ona 7 lub więcej w skali Mohsa, to sproszkowaniu ulegnie nie okaz, ale… porcelana. Minerały o mniejszej twardości zetrą się na płytce, a barwa rysy będzie barwą sproszkowanego minerału.
Minerały barwne i zabarwione
Geolodzy odróżniają minerały barwne od zabarwionych. Te pierwsze posiadają swoją własną, charakterystyczną barwę, którą zawdzięczają pierwiastkom obecnym w ich składzie chemicznym. Te drugie są w rzeczywistości bezbarwne, ale mogą przybierać różne kolory – w zależności od domieszek. To dlatego kwarc — który jest bezbarwny — może wykazywać zabarwienie od bieli aż po czerń.
Dlaczego rysa nie została wymieniona wśród głównych cech diagnostycznych minerałów, na tej stronie?
Niemal wszystkie najważniejsze minerały wykazują białą rysę. Nie ma więc ona żadnego znaczenia dla ich oznaczenia. Kwarc, skalenie, miki, amfibole i pirokseny, a także kalcyt oraz dolomit mają tę samą rysę — białą.
Jak sproszkować kwarc oraz twardsze minerały?
Aby poznać rysę minerałów twardszych od porcelany musimy zetrzeć je za pomocą twardszego minerału lub dowolnego przedmiotu o dużej twardości. Najłatwiejsze do zdobycia są narzędzia z ostrzami wykonanymi z węglików spiekanych, na przykład rysiki traserskie. Dzięki nim uda się zeskrobać nieco minerału, a barwa uzyskanego w ten sposób proszku będzie jego rysą.
W przypadku minerałów o twardości rzędu 6 w skali Mohsa również warto zeskrobać stalowym pilnikiem krawędź kryształu, a uzyskane w ten sposób drobiny rozetrzeć na porcelanowej płytce. Zmniejszymy w ten sposób ryzyko pomylenia rysy okazu ze startą porcelaną.
Pawi kruszec — odmiana minerału chalkopirytu o soczystych, intensywnych barwach.
Porcelanowa płytka z uzyskanymi rysami kilku minerałów — od lewej: brązową rysą sfalerytu, czarną rysą magnetytu, białą kalcytu oraz wiśniową hematytu.
