Bazalty

Skały wulkaniczne zawierające stosunkowo niewiele, to jest poniżej 55%, krzemionki (czyli SiO₂), składające się zazwyczaj niemal wyłącznie z ciasta skalnego, a więc pozbawione widocznych kryształów (taką strukturę skały wulkanicznej nazywamy afanitową). Z reguły mają niemal czarną barwę, jednak na zwietrzałej powierzchni są jaśniejsze, szare lub rdzawe (w wyniku utleniania się zawartego w nich żelaza).

Bazalty to najbardziej pospolite skały wulkaniczne na świecie. Stanowią one ponad 40% objętości wszystkich skał wulkanicznych.

Głównymi składnikami bazaltów są minerały z grupy plagioklazów (należą one do skaleni). Dominują plagioklazy bogate w wapń (głównymi minerałami o takim składzie są labrador, bytownit i anortyt). Drugim ważnym składnikiem bazaltu są pirokseny (w tym przypadku również dominują te spośród nich, które zawierają dużo wapnia: na przykład augit). Mniejsze znaczenie mają inne minerały, w tym oliwiny, magnetyt, ilmenit, biotyt, apatyt oraz amfibole.

Chociaż najczęściej struktura bazaltu jest afanitowa, to mogą pojawiać się również prakryształy (czyli widoczne gołym okiem kryształy tkwiące w tle skalnym). Tymi prakryształami najczęściej są oliwiny oraz pirokseny. Oliwiny często występują w owalnych skupieniach o zielonkawym zabarwieniu – są to tak zwane „bomby oliwinowe”.

Obok tła w bazaltach może pojawiać się także bezpostaciowe szkliwo wulkaniczne. W odróżnieniu od tła (ciasta) skalnego nie jest ono zbudowane z drobnych, widocznych tylko pod mikroskopem, kryształków, ale z amorficznego (bezpostaciowego), zakrzepłego gwałtownie stopu (lawy).

W polskiej literaturze bazalty pochodzące z ery paleozoicznej nazywane są niekiedy melafirami; zwłaszcza wtedy, gdy wykazują porowatą strukturę, czyli z licznymi pęcherzykowatymi pustkami. Ta nazwa jest zbędna – skały te mają skład bazaltów. Charakterystyczne dla melafirów są natomiast wypełnienia pęcherzyków różnymi substancjami oraz minerałami krystalizującymi w nich wtórnie, często dużo później po powstaniu samej skały. W roli wypełnień najczęściej pojawia się chalcedon, opal, kalcyt, zeolity, chloryty. Takie wypełnione pustki noszą nazwę migdałów, a cała skała bywa niekiedy określana mianem migdałowca. Skały takie należą jednak do bazaltów.

Bazalty w Polsce

Bazalty można najłatwiej znaleźć na Dolnym Śląsku. Tworzą one wystąpienia wokół wzgórz, które są dawnymi wulkanami. Bazalty są więc tam pamiątką po aktywnym wulkanizmie, który rozwinął się na terenie południowo-zachodniej Polski w erze kenozoicznej, a więc stosunkowo niedawno w geologicznej skali czasu. Inną pozostałością po tych czasach są izolowane wzgórza, które znaczą miejsca dawnych wulkanów.

Na terenie województwa dolnośląskiego można również zobaczyć bazalty o wiele starsze, liczące blisko pół miliarda lat. Jedno z najpiękniejszych stanowisk znajduje się pod zamkiem we Wleńskim Gródku na północ od Jeleniej Góry. Lawa wydostawała się tam na dnie morza, zastygając w postaci tak zwanej lawy poduszkowej. Te „poduszki” widoczne są do dzisiaj, choć upłynęło już pół miliarda lat! Na terenie dzisiejszych Sudetów znajdował się wówczas wielki ocean, który oddzielał północno-wschodnią Europę od kontynentów leżących dalej na południe. Obszar Karkonoszy, Czech i południowych Niemiec nie był jeszcze wówczas częścią naszego kontynentu.

Bazalty można też z reguły znaleźć w miejscach, gdzie przebiegają (lub przebiegały dawniej) tory kolejowe. Są one bowiem stosowane na nasypach kolejowych w celu odwodnienia oraz utrzymania podkładów i torowiska w ustalonej pozycji.

Bazalt — jak rozpoznać?

Niemal czarny, ale na powierzchni może być szary lub z brunatnym nalotem; zazwyczaj brak jasnych kryształów; o wiele twardszy od skał osadowych zbudowanych z węglanu wapnia, które w rzadkich przypadkach (niektóre wapienie okolic Krakowa) również są niemal czarne.