Ciemna, po wypolerowaniu niemal czarna skała, powstała w bardzo płytkim morzu, o głębokości mniejszej niż kilka metrów. Liczy sobie około 385 milionów lat (przełom środkowego i późnego dewonu).
Czarny wapień pochodzi z miejscowości Dębnik leżącej w rejonie Krzeszowic, 20 kilometrów na północny-zachód od Krakowa. Jego często stosowana nazwa to wapień dębnicki. Jego walory zdobne doceniano już w XVI wieku, kiedy wykorzystano go w celach dekoracyjnych na Wawelu w Krakowie. Wypolerowane wapienie dębnickie do dzisiaj można oglądać między innymi w katedrze na Wawelu.
Wapień z Dębnika – skała, która powstała w ciepłym i płytkim morzu dewońskim. W górnej części zdjęcia widoczny masywny szkielet gąbki z grupy stromatoporoidów. W dolnej części widoczne poprzeczne przekroje drobnych gąbek gałązkowych, czyli tak zwanych amfipor.
Wapienie dębnickie określane są czasami „czarnego marmuru”. W rzeczywistości jest to jednak skała osadowa zbudowana z węglanu wapnia, czyli wapień. Marmury są skałami przeobrażonymi wskutek oddziaływania temperatury oraz ciśnienia i powstają głównie z wapieni. Procesy metamorfizmu (przeobrażenia jednej skały w inną) powodują zatarcie pierwotnej struktury wapienia oraz zniszczenie znajdujących się w nich skamieniałości. W wapieniu z Dębnika widoczne są jednak liczne skamieniałości, odcinające się na ciemnym tle swoimi jaśniejszymi barwami. Jest więc to z pewnością skała osadowa, a nie przeobrażona. Czarna barwa związana jest między innymi z obecnością pirytu (1-4%) oraz domieszki substancji organicznej (bituminy). Po rozbiciu skały wyczuwalny jest zapach siarkowodoru.
Wapień dębnicki ma barwę popielatą do szarej, po przecięciu i wypolerowaniu – czarną. Zachowuje ją w pomieszczeniach zamkniętych. Wystawiony na działanie czynników atmosferycznych ulega szybkiej korozji, a na powierzchni rekrystalizują małe, bezbarwne kryształki węglanu wapnia. Jako surowiec skalny jest trudny w obróbce, pełną wytrzymałość osiąga dopiero rok po wydobyciu. Niejednorodna, gruzłowa struktura powoduje, że wapień nie nadaje się do zastosowań rzeźbiarskich. Intensywność i trwałość barwy oraz doskonała podatność na polerowanie sprawiły jednak, że chętnie wykorzystywano go jako materiał dekoracyjny wnętrz sakralnych. W klasztorze karmelitów w Czernej znajdują się kolumny wykonane z pojedynczych bloków tego wapienia (czyli monolityczne), o długościach 4 m. W drugiej połowie XX wieku takich długości nie udało się już uzyskać, w wyniku zastosowania robót strzałowych.
Tak wyglądały gąbki z grupy stromatoporoidów, powszechne w płytkich morzach dewonu. Skamieniałości tych osiadłych zwierząt są bardzo częste w wapieniu z Dębnika. Rys. Jakub Kowalski.
Skamieniałości znajdowane w wapieniach dębnickich to przede wszystkim gąbki – prymitywne zwierzęta wodne żyjące do dzisiaj. Gąbki, których szczątki widoczne są w czarnych wapieniach należały do wymarłej z końcem dewonu grupy stromatoporoidów.
Skamieniałości tych zwierząt mogą wyglądać dwojako:
- duże, sięgające kilkanaście centymetrów średnicy, obłe kształty, niekiedy z widocznymi wewnątrz licznymi, równoległymi i falującymi liniami, nazywanymi przez paleontologów laminami – to szczątki stromatoporoidów masywnych; żyły one w ciepłych morzach ordowiku, syluru i dewonu, w wodach o głębokości wynoszącej nie więcej niż kilka-kilkanaście metrów,
- wydłużone lub okrągłe kształty o długości kilku centymetrów i średnicy mniejszej niż centymetr, niekiedy z widocznym w środku kanałem – to gąbki również zaliczane do stromatoporoidów, a konkretnie należące do rodzaju Amphipora; niekiedy w literaturze określa się je potoczną nazwą amfipor; miały one kształt gałązek rosnących pionowo na dnie bardzo płytkiego morza, w wodach o głębokości mniejszej niż jeden metr.
Wśród innych, rzadziej spotykanych skamieniałości warto wymienić koralowce. Są to szczątki osobniczych (żyjących pojedynczo) rodzajów z wymarłej grupy koralowców czteropromiennych (Rugosa, Tetracorallia). Wyginęły one z końcem paleozoiku, podczas wielkiego wymierania permskiego. W wapieniu dębnickim skamieniałości tych morskich zwierząt pojawiają się sporadycznie, najczęściej w postaci okręgów o średnicy poniżej centymetra, z przegrodami wychodzącymi ze ściany zewnętrznej do wnętrza szkieletu.
Skamieniałości obserwowane w wapieniach z Dębnika wskazują na istnienie w dewonie bardzo płytkiego zbiornika, o maksymalnej głębokości kilku metrów. Większe nagromadzenia skamieniałości obserwowane w niektórych płytkach ściennych i podłogowych powstały w wyniku sztormów, z którymi związane było silne falowanie, transportujące szkielety organizmów po dnie morskim.
Dewońskie morze było ciepłe, o czym świadczą liczne skamieniałości gąbek, a także rzadziej spotykane koralowce. Teren dzisiejszej Polski musiał się więc znajdować wówczas w rejonie równika.
Widok na kamieniołom karmelicki w Dębniku, w którym przez kilka stuleci wydobywano wapienie dębnickie.
Nie wszystkie wapienie pochodzące z Dębnika koło Krakowa są czarne. Niekiedy są one poprzecinane jasnymi żyłkami minerału kalcytu. Częste są wyraźne gruzły urozmaicające wygląd wypolerowanej powierzchni wapienia. W przeszłości wydobywano także jaśniejsze tej skały, które utraciły swoje oryginalne zabarwienie w wyniku oddziaływania gorącej magmy. Pojawiła się ona pod ziemią podczas orogenezy waryscyjskiej, gdy doszło do wypiętrzenia skał i ustąpienia morza z tego obszaru.
Warto przeczytać:
