Zaznacz stronę
Masyw Ślęży.

Masyw Ślęży wznosi się wysoko ponad równiną Przedgórza Sudeckiego. Fot. Wiesław Woroszczak.

Góra Ślęża (718 m. npm.), znajdująca się 25 km na południowy-zachód od Wrocławia, jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych polskich gór. Zawdzięcza to swojemu kształtowi stromego stożka, wznoszącego się wysoko ponad równiną Przedgórza Sudeckiego. Charakterystyczny wygląd Ślęży może łatwo sugerować, że jest to jeden z tak zwanych dolnośląskich wulkanów.

Złudzenie jest tym pełniejsze, że w odległości kilkudziesięciu kilometrów od Ślęży wznoszą się stożki wygasłych wulkanów, aktywnych od oligocenu, przede wszystkim w miocenie, a więc stosunkowo niedawno – przynajmniej w geologicznej skali czasu. To między innymi Ostrzyca Proboszczowicka oraz Wilcza Góra. Budujące je skały tworzyły kiedyś komin wulkaniczny wypełniony lawą.

Na tym tle Ślęża wygląda jak jeden z tych wygasłych, dolnośląskich wulkanów. I w dodatku jak największy z nich. Podobieństwo jest jednak mylące. Ślęża nigdy nie była wulkanem, a jej powstanie było wynikiem zupełnie innych procesów.

Skały ze Ślęży

O genezie wzniesień w okolicy Sobótki najlepiej mówią budujące je skały. Są to przede wszystkim gabra, amfibolity, a także serpentynity, powstałe na skutek przeobrażenia perydotytów. Zarówno gabra, jak i perydotyty to skały magmowe głębinowe, powstające pod powierzchnią ziemi – a raczej pod dnem oceanu. Nie mogą mieć one związku z działalnością wulkaniczną. Na związek gabra i perydotytów z oceanami wskazuje niewielka zawartość krzemionki (kwarcu). Skały budujące skorupę kontynentalną zawierają z reguły o wiele więcej krzemionki (są to tak zwane skały magmowe kwaśne).

Prawdziwe dolnośląskie wulkany zbudowane są z zupełnie innych, choć też magmowych, skał: głównie bazaltów oraz riolitów. Powstają one w wyniku wylewania się magmy na powierzchnię ziemi. Stanowią zatem dowód na wulkaniczne pochodzenie Ostrzycy oraz innych, zbudowanych z tych samych skał, wzgórz Dolnego Śląska.

Jak powstały ślężańskie skały?

Jeżeli skały budujące dziś Ślężę nie zostały wyrzucone z wnętrza wulkanu, to w jaki sposób powstały? Gabra i serpentynity tworzą tak zwany kompleks ofiolitowy, czyli pozostałość dawnej skorupy oceanicznej. Wskazują one na to, że przed milionami lat Dolny Śląsk nie stanowił – jak dzisiaj – części Europy, ale raczej archipelag wysp lub ściślej mikrokontynentów, rozdzielonych morzami o skorupie oceanicznej.

Gabra ze Ślęży liczą sobie blisko 400 mln lat, a zatem powstały w paleozoiku. Sudety oraz większość Dolnego Śląska stanowiły wówczas fragment zespołu mikrokontynentów armorykańskich, przesuwających się w kierunku Europy (wówczas Baltiki) po oceanie reickim (inaczej Reik, ang. Rheic Ocean).

Gabro ze Ślęży.

Gabro ze Ślęży. Jasne minerały to plagioklazy (odmiana skaleni), ciemne – diallag (rodzaj piroksenów).

Dno Reiku zbudowane było ze skorupy oceanicznej, którą tworzyły między innymi gabra, a zatem skały znane ze Ślęży. Możemy więc przypuszczać, że ofiolity ze Ślęży są pozostałością oceanu reickiego. Oddzielał on dzisiejszą Europę oraz Amerykę Północną od “>Gondwany oraz mikrokontynentów armorykańskich (fragment tych ostatnich stanowiły Sudety).

Trochę więcej o historii geologicznej Sudetów można przeczytać tutaj.

Ofiolity ślężańskie nie są jedynymi na polskim Dolnym Śląsku. Podobne kompleksy (choć mniejsze) znaleziono w rejonie Gór Sowich. Inne paleozoiczne ofiolity zachowały w Czechach. Obecność wielu tego typu kompleksów na stosunkowo rozległym obszarze pozwala na stwierdzenie, że ocean reicki nie był niewielkim zbiornikiem morskim rozdzielającym niewielkie wyspy, ale oceanem z prawdziwego zdarzenia.

Jednak nieco wulkanizmu

Chociaż gabra i serpentynity zdecydowanie dominują w rejonie Ślęży, to jednak w północnej części tego masywu (Gozdnica) udało się znaleźć bazalty poduszkowe – skały wulkaniczne powstające podczas wylewu lawy na dnie morskim. Obecność tych skał nie oznacza jednak wulkanicznej genezy Ślęży. Bazalty z poduszkowymi strukturami mają skład geochemiczny wskazujący na to, że powstały one w rejonie grzbietów śródoceanicznych (tak zwane bazalty typu MORB). Dzisiaj takie warunki panują między innymi w rejonie centralnego Atlantyku. Zatem bazalty z Gozdnicy stanowią jeszcze jeden argument przemawiający za tym, że skały z masywu Ślęży są pozostałością dawnego oceanu (Reiku), a nie wulkanu.

Serpentynit.

Serpentynit z Masywu Ślęży. Skała ta powstaje w efekcie przeobrażenia perydotytów, tworzących się głęboko pod powierzchnią Ziemi. Fot. Piotr Sosnowski.

Bazalty poduszkowe są częstym elementem ofiolitów. Wskazują one na tę część dawnej skorupy oceanicznej, która znajdowała się najbliżej dna morza (tak blisko, że lawa mogła wylewać się na powierzchnię). Gabra, serpentynity oraz amfibolity, których wychodnie (odsłonięcia na powierzchni ziemi) położone są teraz bardziej na południe, stanowiły natomiast kiedyś głębsze części skorupy podścielającej dno oceaniczne. Początkowy układ skał w obrębie kompleksu ofiolitowego został później zaburzony – w efekcie skały z głębszej części skorupy uległy wyniesieniu i sąsiadują dzisiaj z przeobrażonymi bazaltami, czyli amfibolitami.

Kształt Ślęży

Stożkowaty kształt Ślęży, choć nasuwający skojarzenia z wulkanem, nie ma więc jednak wulkanicznej genezy. Wznosi się on nad Przedgórzem Sudeckim nie jako komin wulkaniczny, ale jako enklawa skał głębinowych (głównie gabra), wyniesionych w trakcie niedawnych ruchów tektonicznych. Skały te są stosunkowo odporne, dzięki czemu powoli ulegają erozji, tworząc wzgórza.

Na dzisiejszy kształt Ślęży duży wpływ miały także zlodowacenia plejstoceńskie. Masyw Ślęży jest na tyle wysoki, że nie został przykryty lądolodem. Wystawał on ponad powierzchnię lodu, który w tym miejscu miał kilkaset metrów grubości. Dlatego dzisiaj gabra w górnych partiach Ślęży są bardziej zwietrzałe niż skały z niższych części masywu – ulegały one bowiem silnemu wietrzeniu na powierzchni, w skrajnie surowych warunkach peryglacjalnych, podczas gdy gabra zalegające niżej były pokryte grubą, ochronną warstwą lodu. Ostateczne rysy nadał więc Ślęży lądolód plejstoceński.

Prace naukowe:

  • P. A. Floyd et al., 2002. Ślęża Ophiolite: geochemical features and relationship to Lower Palaeozoic rift magmatism in the Bohemian Massif. Geological Society, London, Special Publications 201, 197-215.
  • Ryszard Kryza, Christian Pin, 2010. The Central-Sudetic ophiolites (SW Poland): Petrogenetic issues, geochronology and palaeotectonic implications. Gondwana Research 17, 292–305.